Меланома

Меланома — тери саратонининг бир тури бўлиб, терининг ранги учун масъул бўлган меланин пигментини ишлаб чиқарадиган тери ҳужайралари — меланотситлардан ривожланади. Меланома тананинг бошқа қисмларига метастаз бериш (тарқалиш) қобилияти туфайли тери саратонининг энг хавфли шаклларидан биридир, шунинг учун эрта ташхис қўйиш ва даволаш жуда муҳимдир.

Меланоманинг асосий хусусиятлари:

• Ташқи кўриниши:
  • Ўчоқ тавсифи: ғадир-будур, тангачасимон доғ ёки дўмбоқча. Қизил, пушти, тана ранги, жигарранг ёки сарғиш тусда бўлиши мумкин.
  • Текстура: қуруқ, пўстлоқ, пайпаслаганда ғадир-будур. Кўтарилган ёки ясси.
  • Ўлчами: 2–6 мм, баъзан каттароқ.
  • Локализацияси: қуёшга таъсирланган жойлар — юз, қулоқ, бош териси, бўйин, билак, қўл панжаси, кўкрак, елка, лаб.
• Меланома турлари:
  • Юзаки тарқалган меланома: Энг кенг тарқалган тури, одатда текис ёки бироз кўтарилган, четлари нотекис. Дастлаб горизонтал, сўнгра тери ичига тарқалади.
  • Тугунли меланома: Янада тажовузкор тури, тўқ кўк, қора ёки қизил рангли кўтарилган тугун кўринишида намоён бўлади, тезда тери ичига кириб боради.
  • Лентиго малина меланомаси: Қарияларда учрайди, терининг қуёш нури тушадиган жойларида ривожланади. Бир текис бўлмаган пигментли доғ кўринишида бошланади.
  • Акрал лентигиноз меланома: Соч қоплами бўлмаган жойларда — кафт, товон, тирноқ остида пайдо бўлади. Қора танли одамларда кўпроқ учрайди.
  • Десмопластик меланома: Толали тузилишга эга бўлган кам учрайдиган тури, клиник белгилари кам ифодаланганлиги сабабли ташхис қўйиш қийин.
• Сабаблари ва хавф омиллари:
  • Ультрабинафша нурлар (УБ) таъсири: Қуёш ёки солярийлардан ортиқча УБ-нурланиш тери ҳужайраларининг ДНКсини шикастлайди ва мутация хавфини оширади.
  • Қуёшнинг интенсив узлукли таъсири: Масалан, қуёшдан куйиш, айниқса оқ танли одамларда.
  • Генетика: Қариндошларда меланома борлиги хавф даражасини оширади (масалан, CDKN2A гени).
  • Тери тури: Териси рангпар, кўзлари сарғиш, сочлари қизғиш ёки сарғиш, холи кўп бўлган одамларда хавф юқори.
  • Олдинги меланома: Ўтказилган меланома кейинги касалланиш хавфини оширади.
  • Иммунитетнинг пасайиши: Масалан, орган трансплантациясидан кейин.
  • Атипик холлар (диспластик невус): Четлари нотекис ва ранги нотекис холлар меланомадан олдин пайдо бўлиши мумкин.
• Ташхис:
  • Клиник кўрик: Дерматоонколог шубҳали ўсмани ABCDE қоидаси асосида баҳолайди:
  • ABCDE қоидаси:
    • Носиққиёслик: Бир ярим қисми иккинчисидан фарқ қилади.
    • Чегаралар: Четлари нотекис, тишли ёки ноаниқ.
    • Ранги: Бир неча ранглар ёки нотекис ранг.
    • Ўлчами: 6 мм дан катта (меланома кичикроқ бўлиши ҳам мумкин).
    • Эволюция: Шакли, ўлчами ёки ранги ўзгариши.
  • Тери биопсияси: Меланомани ташхислашнинг «олтин стандарти». Шубҳали жойдан кичик тўқима олиб, микроскопда ўрганилади.
  • Тасвирлаш: Метастазларга шубҳа қилинганда КТ, МРТ ёки ПЭТ текширувлари қўлланилади.
• Даволаш:
  • Жарроҳлик: Маҳаллий меланомада асосий усул — кенг кесиш. Туморни ва соғлом тери тўқимасини олиб ташлаш мақсадида.
  • Қўриқчи лимфа тугунининг биопсияси: 1 мм дан катта меланомаларда лимфа тугунларига тарқалишни текшириш учун ўтказилади.
  • Иммунотерапия: Метастатик меланомада назорат нуқталари ингибиторлари (масалан, ниволумаб ва пембролизумаб) қўлланилади, иммун тизимини раков ҳужайраларга қарши курашишга рағбатлантиради.
  • Мақсадли терапия: BRAF мутациялари бўлган меланомаларда BRAF ингибиторлари (масалан, вемурафениб ва дабрафениб) қўлланилади.
  • Кимётерапия: Камроқ самарали бўлгани учун камроқ қўлланилади.
  • Нур терапияси: Мия ёки суякларга тарқалган меланомаларда қўлланилади.
• Прогноз:
  • Прогноз Бреслоу қалинлиги (инвазия чуқурлиги), ярали ўзгаришлар ва митоз даражасига боғлиқ.
  • Эрта ташхисда прогноз ижобий. Маҳаллий меланомада 5 йиллик яшаш даражаси 90% дан юқори бўлиши мумкин.
  • Метастаз бўлган ҳолатларда яшаш даражаси сезиларли даражада пасаяди.
  • Мунтазам назорат ва текширувлар рецидивларни ёки метастазларни эрта аниқлаш учун муҳим.
• Профилактика:
  • Қуёшдан ҳимоя: SPF 30+ кремлар, ҳимоя кийимлари, сояда бўлиш.
  • Солярийдан воз кечиш: Ёшлар учун хавфли.
  • Терини кузатиш: Мустақил текширувлар ва мутахассисга мурожаат.
  • Ҳимоя кийимлари: Ультрабинафшага қарши шляпа, кўзойнак, кийим.

Хулоса:

Меланома — меланотситлардан келиб чиққан тери саратони. УБ нурланиш, ирсий омиллар ва атипик холлар билан боғлиқ. ABCDE қоидаси бўйича эрта аниқлаш муҳим. Даволаш — жарроҳлик, иммунотерапия ва мақсадли терапияни ўз ичига олади.